Profilaktyka

Zapobieganie rakowi jelita grubego, czyli profilaktyka, składa się z trzech etapów. Etap pierwszy, profilaktyka pierwotna, to zapobieganie rozwojowi choroby poprzez eliminację zewnętrznych czynników ryzyka lub zmniejszenie narażenia na nie. Etap drugi, czyli profilaktyka wtórna, polega na wczesnym wykrywaniu nowotworu. Chorobę diagnozuje się stadium, w którym nie daje jeszcze objawów i jest w znacznym stopniu wyleczalna. Trzeci rodzaj profilaktyki dotyczy osób, u których choroba występuje w stadium klinicznym. Działania profilaktyki późnej (trzeciorzędowej) mają na celu zmniejszenie ryzyka zgonu i niedopuszczenie do poważnych, trwałych skutków choroby pod postacią różnego stopnia inwalidztwa.

Profilaktyka dietetyczna

Dieta chroniąca przed zachorowaniem nie powinna dostarczać nadmiernych ilości energii. Odpowiedni musi być w niej także udział energii pochodzącej z tłuszczów (do 30%). Dieta powinna być zrównoważona – oprócz produktów pochodzenia zwierzęcego powinny w niej również znajdować się składniki roślinne. W ten sposób ogranicza się zawartość w pożywieniu szkodliwych nasyconych kwasów tłuszczowych oraz cholesterolu. Wskazane jest również zastępowanie potraw pieczonych na ruszcie i smażonych produktami gotowanymi w wodzie lub na parze. Należy również ograniczać udział w diecie wyrobów wysoce przetworzonych, w tym wędzonych i konserwowanych chemicznie. W ten sposób zmniejsza się narażenie organizmu na wiele mutagennych i potencjalnie mutagennych substancji, które mogą stać się induktorami rozwoju czynników tkanki nowotworowej w obrębie nabłonka jelita grubego.
Pokarmy pochodzenia roślinnego zawierają wiele naturalnych składników chroniących organizm przed zachorowaniem na raka jelita grubego. Należą do nich przede wszystkim włókno pokarmowe (błonniki) oraz przeciwutleniacze. W skład włókna pokarmowego wchodzą roślinne wielocukry i ligniny oporne na działanie enzymów trawiennych ludzkiego przewodu pokarmowego. Błonnik przyspiesza perystaltykę jelita grubego, zapobiegając zaparciom. Dzięki temu u osób, w których diecie występuje odpowiednia zawartość włókna pokarmowego, skróceniu ulega czas ewentualnego kontaktu błony śluzowej jelita grubego z substancjami rakotwórczymi zawartymi w masach kałowych. W profilaktyce raka jelita grubego zaleca się codzienne przyjmowanie w diecie co najmniej 30g błonnika.

W praktyce odpowiedni poziom włókna pokarmowego zapewnia regularne spożywanie produktów pełnoziarnistych (ciemnego pieczywa, musli) oraz warzyw i owoców. Powinny one znaleźć się w każdym posiłku w ciągu dnia.

Warzywa i owoce korzystne są również ze względu na dużą zawartość przeciwutleniaczy. Należą do nich witaminy (A, C oraz E), substancje mineralne (przede wszystkim selen) oraz wiele związków roślinnych (tak zwanych polifenoli). Chronią one komórki przed uszkadzającym działaniem wolnych rodników. Wolne rodniki to wysoce reaktywne cząsteczki, które powstają w organizmie w wyniku wielu przemian biochemicznych. Wchodząc w interakcje ze składnikami ustroju, mogą stać się przyczyną między innymi mutacji prowadzących do rozwoju tkanki nowotworowej.

Codziennie należy spożywać przynajmniej kilogram warzyw i owoców. Wskazane jest również zastępowanie czarnej herbaty bogatą w przeciwutleniacze herbatę zieloną.

Wykazano, że przed zachorowaniem na raka jelita grubego chroni również odpowiedni poziom wapnia w diecie. Jony wapnia przeciwdziałają nadmiernemu namnażaniu się komórek nabłonka jelita grubego. Z tego względu w codziennej diecie powinno znaleźć się 800-1000 mg wapnia. Dobrym jego źródłem są chude przetwory mleczne, owoce strączkowe, soja, kapusta oraz niegazowana woda mineralna o dużej zawartości wapnia.

Ważne, by jeść produkty świeże i wysokiej jakości. Ryzyko zachorowania wzrasta w przypadku obecności w diecie zjełczałych tłuszczów, a także produktów spleśniałych, które najczęściej zawierają znaczne ilości mykotoksyn o działaniu rakotwórczym.

W diecie powinno być również jak najmniej produktów zapierających, takich jak kakao, czekolada, kawa czy mocna herbata. W celu niedopuszczenia do zaparć należy wypijać codziennie odpowiednie ilości płynów (co najmniej 2 l – najlepiej wody mineralnej i soków).

Profilaktyka niezwiązana z dietą

Wykazano, że nawet pół godziny umiarkowanego wysiłku fizycznego (intensywny spacer, jazda na rowerze, pływanie) każdego dnia znacząco zmniejsza ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe jelita grubego oraz na raka piersi u kobiet.

Z wielu badań wynika, że osoby, które regularnie przyjmują aspirynę i inne niesteroidowe leki przeciwzapalne, jak ibuprofen czy naproksen, mają od 20 do 50% niższe ryzyko rozwoju polipów i zachorowania na raka jelita grubego. Należy jednak pamiętać, że niesteroidowe leki przeciwzapalne mogą powodować podrażnianie i krwawienia błony śluzowej żołądka. Z tego względu w profilaktyce raka jelita grubego i polipów wskazane jest przyjmowanie wyłącznie tych niesteroidowych leków przeciwzapalnych, które wchłaniają się w jelitach (na przykład polopiryny dojelitowej). Oczywiście decyzję o tej formie profilaktyki należy podjąć w porozumieniu z lekarzem i pod jego kontrolą.

U kobiet ryzyko zachorowania na raka jelita grubego może obniżać też hormonalna terapia zastępcza (HTZ) przyjmowana po menopauzie. HTZ zmniejsza także prawdopodobieństwo rozwoju osteoporozy. Należy jednak pamiętać, że przyjmowanie hormonów zmniejsza ryzyko chorób układu krążenia, zakrzepów oraz raka piersi i trzonu macicy. Z tego powodu decyzja o rozpoczęciu HTZ w okresie około menopauzalnym zawsze powinna być podejmowana po szczegółowej konsultacji z lekarzem.

Wczesne wykrywanie

Profilaktyka wtórna – nie wolno lekceważyć objawów sugerujących nieprawidłowości w obrębie jelita grubego, i jeśli są one nasilone bądź utrzymują się przez dłuższy czas, trzeba skontaktować się z lekarzem w celu przeprowadzenia badań diagnostycznych. Ponadto wkraczając w wiek, w którym ryzyko zachorowania wzrasta, powinniśmy rozpocząć regularne wykonywanie badań profilaktycznych.

W przypadku raka jelita grubego program badań profilaktycznych obejmuje coroczne:

• Badanie palcem przez odbytnicę (per rectum)
• Wykonywanie testu na krew utajoną w kale

U osób z zaburzeniami przewodu pokarmowego i osób z grup ryzyka (obciążenie genetyczne i/lub rodzinne) wymienione procedury należy wykonywać po ukończeniu 40. roku życia, a u pozostałych po ukończeniu 50. roku życia.

Badania przesiewowe

W przypadku raka jelita grubego zastosowanie badań przesiewowych należy rozpatrywać osobno dla dwóch populacji: o ponadprzeciętnym i przeciętnym ryzyku zachorowania. O ponadprzeciętnym ryzyku zachorowania na raka jelita grubego mówi się w przypadku osób po 40. roku życia z obciążeniem dziedzicznym i/lub rodzinnym. Natomiast populację o przeciętnym ryzyku zachorowania stanowią osoby po 50. roku życia, bez obciążenia dziedzicznego i rodzinnego, wolne od objawów raka jelita grubego.

Narzędziami diagnostycznymi stosowanymi w badaniach przesiewowych w kierunku raka jelita grubego pozostają kolonoskopia oraz testy na krew utajoną. W większości krajów Unii Europejskiej w myśl zaleceń Advisory Committee on Cancer stosuje się dwuetapowy model przesiewu, polegający na corocznym wykonywaniu testów na krew tajoną i kwalifikacji do kolonoskopii tylko osób z dodatnim wynikiem tego testu. Tymczasem w Polsce, w myśl założeń Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych, badania przesiewowe w kierunku raka jelita grubego są jednoetapowe i obejmują wykonywanie co 10 lat kolonoskopii u osób w wieku 50-65 lat o przeciętnym ryzyku zachorowania. W przypadku osób, u których w rodzinie na raka jelita grubego choruje przynajmniej jeden krewny I stopnia, przesiewową kolonoskopię również wykonuje się co 10 lat, ale pomiędzy 40. a 65. rokiem życia. Członkowie rodzin, w których potwierdzono genetycznie występowanie zespołu Lyncha, są objęci programem badań przesiewowych pomiędzy 25. a 65. rokiem życia, a kolonoskopię wykonuje się u nich co 2-3 lata.

Na podstawie: Wronkowski Z., Brużewicz S., „Nowotwory jelita grubego”, Warszawa 2008.